The missing lynx
Al jaren wordt er gespeculeerd over de terugkeer van de lynx naar België en Nederland. De Euraziatische lynx is onze grote katachtige. Het is een uit de kluiten gewassen poes die het formaat van een herdershond heeft. De lynx heeft een erg korte staart en kenmerkende pluimpjes op de oren. Met zijn lange, brede poten kan hij goed over sneeuw lopen.
In het verleden verging het de lynx zoals de wolf: de mens probeerde hem met alle middelen uit te roeien. Het dier ontbrak bijna twee eeuwen in onze natuur.
Het spook van het bos
Al vele jaren zijn er opnieuw zichtwaarnemingen van lynxen in België, en soms ook in Nederland. Maar nooit konden die waarnemingen worden geverifieerd. Niet voor niets wordt de lynx ‘het spook van het bos’ genoemd: dit dier is moeilijker te spotten en op camera vast te leggen dan eender welk ander dier.
Maar op 27 augustus 2020 is het dan toch gelukt. Maarten Cuvelier, vrijwilliger bij Landschap vzw en Welkom Wolf, maakte met een (onbemande) wildcamera een prachtige foto van een lynx in de Semoisvallei, in het zuiden van de Belgische Ardennen, niet ver van de grens met Frankrijk. Meer details over de exacte locatie worden bewust niet gegeven. Landschap vzw en Welkom Wolf waarschuwden meteen de wetenschappers van INBO en meteen ook de Waalse collega’s van Réseau Loup, het meldpunt voor grote predatoren in Wallonië.
Réseau Loup bleek al sinds februari 2020 niet-verifieerbare waarnemingen te ontvangen uit dezelfde regio. De foto’s die als bewijs moesten dienen, waren net dat tikkeltje te onduidelijk om 100% zekerheid te bieden. Maar de foto van Maarten Cuvelier nam alle twijfel weg. Het was geen wazige zwart-witfoto zoals we die van wildcamera’s gewend zijn, maar een prachtige kleurenfoto van een lynx in het ochtendlicht, op een wildwissel in het bos.
Ruim 25 jaar na de eerste meldingen van lynxen in de Ardennen is er nu eindelijk onomstotelijk bewijs van zijn aanwezigheid. Hoelang de lynx al voorkomt in de Ardennen, blijft een vraagteken. Vanaf 1990 waren er regelmatig zware vermoedens over zijn aanwezigheid in de Voerstreek (België), in Zuid-Limburg (Nederland) en in de Hoge Venen (België), maar de gespotte dieren vestigden zich wellicht niet permanent en rond 2007 doofden de waarnemingen uit.
Met een eerste registratie van dit nieuwe exemplaar eind februari 2020 en opnieuw één eind augustus mogen we redelijkerwijze uitgaan van een gevestigd territorium.
Een solitaire grondbezitter
De territoriumgrootte van een lynx is afhankelijk van het geslacht én van het voedselaanbod, met een bovengrens van 500 vierkante kilometer, uitzonderlijk zelfs nog meer. Als er voldoende voedsel aanwezig is, kan een territorium ook ‘maar’ 100 vierkante kilometer groot zijn, of zelfs nog kleiner. Daarmee is de territoriumoppervlakte qua grootteorde vergelijkbaar met die van de wolf – alleen deelt een lynx zijn territorium niet, terwijl wolven uitgesproken sociale dieren zijn.
Lynxen leven het grootste deel van het jaar solitair. Mannetjes en vrouwtjes houden zich elk op in hun eigen territoria, maar het territorium van een mannetje kan de territoria van verschillende vrouwtjes overlappen. Vrouwtjes ontmoeten de mannetjes alleen maar om te paren, daarna zorgen ze in hun eentje voor de opvoeding van de jongen. Gemiddeld werpen ze 2 à 3 jongen en die blijven ongeveer een jaar bij hun moeder. Daarna verlaten ze haar leefgebied en gaan ze op zoek naar een eigen territorium.
Cruciaal voor de vestiging van een lynx is de beschikbaarheid van een grote oppervlakte aaneengesloten bos. Absolute pluspunten zijn rotspartijen en een dichte ondergroei van struiken. De lynx jaagt immers vanuit een hinderlaag. Het dier bejaagt gevogelte, knaagdieren en hazen van op de grond, maar reeën durft hij te bespringen vanuit bomen. Ook andere hoefdieren, zoals edelhertkalfjes, damherten, jonge wilde zwijnen en moeflons, kunnen maar beter uitkijken wanneer er een lynx in de buurt is.
Gemiddeld is slechts een op de zes aanvallen succesvol. De lynx jaagt dus vaker prooidieren de stuipen op het lijf dan dat hij zijn jacht met succes afrondt. Prooien die recent aan de dood zijn ontsnapt, zijn extra op hun hoede. Daardoor moet de lynx veel rondtrekken binnen zijn territorium, op zoek naar prooidieren die alweer vergeten zijn dat een lynx hen heeft aangevallen.
De wolf als underdog
Lynx en wolf zijn niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk kat en hond. De twee zijn geen fan van elkaar, ook al omdat ze voedselconcurrenten zijn. De relatie tussen de wolf en de lynx is heel complex, zo blijkt uit onderzoek van de Wit-Russische professor Vadim Sidorovich en de Vlaamse bioloog Jan Gouwy (INBO) in Naliboki Forest, in Wit-Rusland.* Volgens hen jagen mannelijke lynxen regelmatig op kwetsbare pups, hoogzwangere wolvinnen, gewonde of verzwakte individuen, jaarlingen of niet al te grote wolven die in hun eentje rondlopen. Ze documenteerden tal van gevallen waar individuele wolven na een confrontatie met een lynx het leven lieten of zwaargewond achterbleven. Individuele wolven zijn zichtbaar bang voor lynxen en proberen het contact met de roofkat te mijden.
De aanwezigheid van de mannelijke lynxen kan zelfs een impact hebben op de wolvenpopulatie. Sinds de lynxen in Naliboki Forest talrijk zijn geworden – er zijn 2 tot 5 individuen per 100 vierkante kilometer – is de reproductie van wolven er bijna gestopt: de lynxen doden het merendeel van de pups.
Dat leidt zelfs tot een veranderde sociale structuur onder de wolven. Naast familiegroepjes, die uitsluitend bestaan uit verwante individuen, vormen er zich ook roedels die niet-verwante, onderdanige wolven toelaten. Dat moet de groep helpen om de lynx het hoofd te bieden.
Wolven blijken zelden of nooit lynxen, zowel kittens als volwassen dieren, te doden. In roedelverband zullen ze lynxen wel wegjagen van hun prooi en het voedsel inpikken. De absolute voorkeur van de lynx voor bebost gebied is er niet alleen om prooien te kunnen belagen, maar ook om aan wolvenroedels te kunnen ontsnappen. In het gezelschap van een roedel is de wolf niet langer de underdog en kan de lynx weleens het haasje zijn.
De hoofdconclusie is wel dat de lynx veel gevaarlijker is voor de wolf dan omgekeerd. Er zijn weinig redenen om aan te nemen dat de relatie tussen beide predatoren in de Ardennen anders zou zijn dan in Wit-Rusland. De prille wolvenpopulatie in de Ardennen, die voorlopig uitsluitend uit solitaire mannetjes bestaat, zal rekening moeten houden met de aanwezigheid van een geduchte tegenstander.
Mobieler dan gedacht
Beter nog dan de wolf weet de lynx zijn aanwezigheid verborgen te houden voor mensen. Binnen zijn territorium is de lynx nochtans heel mobiel en legt hij grote afstanden af. Ook een zwervende jongvolwassen lynx die op zoek is naar een eigen territorium, is bijzonder mobiel en kan tegelijk erg goed onder de radar blijven.
Uit Duits onderzoek bleek onlangs dat gezenderde lynxen zich in amper een maand tijd over een afstand van 350 kilometer hadden verplaatst, onder meer van het Pfälzerwald in Duitsland naar de Vogezen in Frankrijk. Daarbij overwonnen verschillende lynxen barrières als snelwegen, rivieren en kanalen, zoals ook zwervende wolven doen. In etappes veroveren ze nieuwe gebieden in Europa, met grote boscomplexen als belangrijke stapstenen.
Honderd procent wild én een blijvertje
Landschap vzw, de beheerder van het meldpunt Welkom Wolf, gaat ervan uit dat de aanwezigheid van de lynx veel pertinenter is dan een toevallige, korte passage. Daarbij houden we rekening met de continuïteit en de frequentie van niet-verifieerbare waarnemingen van de jongste jaren. Het valt niet uit te sluiten dat de superkat al jarenlang aanwezig is in de Ardennen. Het is zelfs zeer aannemelijk dat de Semoisvallei niet de enige regio is waar opnieuw een of meerdere lynxen leven.
Zijn aanwezigheid in België is mogelijk een uitvloeisel van recente of zelfs oudere herintroductieprojecten in Duitsland, waar naar schatting opnieuw 140 lynxen voorkomen. Het project in de Eifel geldt niet als een succes, maar in het Pfälzerwald werd sinds 2016 20 lynxen geherintroduceerd (afkomstig uit de Karpaten en de Jura) en sommige dieren bleken zich voort te planten. Uiteindelijk is het Pfälzerwald slechts 200 kilomter verwijderd van de Semoisvallei.
In ieder geval is onze niet-gezenderde lynx zelf geen recent onderdeel van dat herintroductieproject, want alle dieren die in het Pfälzerwald werden losgelaten, dragen een zender. De migratie van deze lynx, of van zijn voorouders, tot in België is 100% natuurlijk. Zijn oorsprong is onbekend. De lynx kan zelfs Franse roots hebben, want ook daar leeft een populatie die het resultaat is van herintroductie.
Wetenschappers van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO), evenals Zwitserse, Franse en Duitse specialisten, hebben de foto van de Belgische lynx inmiddels al beoordeeld. Ze zijn er zeker van dat het om een volwassen dier gaat, volledig wild en in uitstekende conditie.
Drie foto's in drie maanden
“De lynx van den ALDI”, zo zou je het nieuwe beeld kunnen omschrijven dat Billy Herman, CEO van Starling natuurreizen en vrijwilliger bij Landschap vzw (Welkom Wolf / Welkom Lynx) kon maken van een lynx in de Semoisvallei op 2 november 2020.
Sinds Réseau Loup en Welkom Wolf, meldpunten voor predatoren, in augustus beelden vrijgaven van een lynx in de Semoisvallei – de eerste in België – zijn natuurliefhebbers extra alert wanneer ze gaan wandelen in Wallonië. De voorbije maanden ontving het meldpunt welkomlynx.be verschillende interessante zichtwaarnemingen door vakantiegangers in de Ardennen.
Toen Billy Herman, reisorganisator en gepassioneerd wildlifespotter zijn wildcamera’s in de Semoisvallei controleerde, vond hij tussen de duizenden beelden van wasberen, edelherten, vossen, wilde zwijnen en ander wild zowaar ook enkele beelden van een Europese lynx. De camera’s hingen natuurlijk niet zomaar in de Semoisvallei, maar waren daar geplaatst in de hoop meer te weten te komen over het territorium van de lynx die in augustus al in beeld werd gebracht. Leeft het dier daar helemaal alleen, of zouden er meerdere dieren in de Semoisvallei aanwezig zijn?
Om dat uit te zoeken, werden zeer bescheiden middelen ingezet: enkele wildcamera’s ‘state of the art’, en daarnaast een set uit de promofolder van ALDI. Het grappige is dat uitgerekend één van de camera’s van ALDI uiteindelijk de klus klaarde.
Onmiddellijk werd contact gezocht met Réseau Loup, het Waals meldpunt voor grote predatoren. Blijkt dat ook Réseau Loup intussen nieuwe beelden van de lynx heeft ontvangen, uit de maand oktober. De beelden van Réseau Loup zijn nog duidelijker dan die van Landschap vzw, want gemaakt in daglicht en met een echt fototoestel, dus niet met een onbemande wildcamera. Uit een vergelijking van de beelden van Réseau Loup enerzijds en die van Billy Herman / Welkom Lynx anderzijds, blijkt duidelijk dat het om hetzelfde dier gaat.
Ook de medewerkers van INBO hebben zich over de beelden gebogen en bevestigen de match tussen de beelden van oktober en die van november. Lynxen hebben een uniek vlekkenpatroon waardoor ze individueel herkenbaar zijn als je ze vanuit de juiste hoek weet te fotograferen. Of er ook een match is met de lynx die in augustus werd ‘geflitst’, kan niet worden afgeleid uit de beelden.
Met 100% zekere waarnemingen uit februari, augustus, oktober en november 2020 wordt één ding alvast duidelijk: de lynx is echt wel in de Semoisvallei gevestigd, het gaat hier niet om toevallige passanten. Voorlopig is er geen bewijs dat er meer dan één dier aanwezig zou zijn, maar deze ene lynx heeft alvast zijn ‘vingerafdrukken’ prijsgegeven. De unieke tekening in de vacht wordt nu vergeleken met die van gekende lynxen uit de buurlanden. Mogelijk komen we zo meer te weten over de herkomst van de eerste Belgische lynx (of althans de eerste die zich liet strikken).
Nieuw bewijs in mei 2021
Op 24 mei 2021 leveren vrijwilligers Wouter, Eva en Jorn nieuw bewijs van de aanwezigheid van een lynx in de Semoisvallei. In een video zie je hoe ‘s avonds een das door het bos loopt en hoe meteen daarna een lynx in beeld verschijnt. Jawel, de superkat is nu al meer dan een jaar in het gebied aanwezig!
Een toppredator om te koesteren
Moeten we blij zijn met de lynx? Natuurlijk! De lynx heeft absoluut zijn plaats in ons ecosysteem. Net als de wolf was deze superpoes in vroegere eeuwen een vaste bewoner van ons land. Die toppredatoren zorgen voor een natuurlijk evenwicht en bovendien houden ze hun prooidierpopulaties in topconditie.
Voor mensen is de lynx ongevaarlijk, maar het omgekeerde is helaas niet het geval. Daarom mijdt de lynx mensen als de pest, waardoor de waarnemingen van dit dier zo zeldzaam zijn.
Welkomlynx.be
Jaren geleden voorspelde Landschap vzw de terugkeer van de lynx al. We reserveerden alvast de url www.welkomlynx.be. Deze linkt voorlopig nog naar Welkom Wolf, maar misschien wordt het stilaan tijd voor een aparte voorlichtingswebsite?
Voorlopig zijn alle waarnemingen van lynx, ook onzekere, welkom via het Meldpunt Welkom Wolf.
* Gebaseerd op Unknown Eurasian Lynx (2018), razend interessant werk van Vadim Sidorovich, Jan Gouwy en Irina Rotenko.